ارزیابی اثرات فروش تراکم ساختمانی بر مفهوم اجتماعی محله در شهرهای ایران (نمونه موردی محله سرافرازان شهر مشهد)

تراکم ساختمانی از دهه های اخیر به عنوان ابزار کنترل ارتفاع ساختمان مورد توجه برنامه ریزان شهری بوده است. در تعریف تراکم ساختمانی می توان گفت نسبت زیربنای کل به مساحت زمین. از اوایل دهه 70 و با قطع شدن کمک های دولتی به شهرداری های کلان شهرهای کشور، فروش تراکم به عنوان یکی از راه های کسب درآمد توسط مدیران شهری مورد استقبال قرار گرفت. فروش تراکم درواقع مجوز استفاده بیش ازحد مجاز فضاست. با توجه به گسترش افقی شهرها و کمبود زمین در محدوده شهرها، افزایش تراکم و ساخت در ارتفاع منطقی به نظر می رسد. اما عرضه غیراصولی تراکم ساختمانی توسط شهرداری ها پیامدهای فراوانی را در سطح کلان شهرها برجای گذاشته است. محله به عنوان کوچک ترین جزء سازنده شهر از این اثرات مصون نمانده است. با افزایش تراکم ساختمانی و در ادامه رشد جمعیت محله پس از عرضه تراکم مازاد، ناهمگونی جمعیت در سطح محلات بیشتر گردیده و محله دیگر از آن فضای خودمانی و نیمه عمومی تبدیل به مکانی جهت تقابل تضادهای اجتماعی و فرهنگی شده است. محله سرافرازان شهر مشهد نیز از این قاعده مستثنی نیست. افزایش ساخت وساز در دهه های اخیر چهره این محله را بسیار مخدوش کرده است. مهاجرت افراد از محله های دیگر و حتی شهرستان های مختلف استان به این محله پیامدهای اجتماعی فراوانی را گریبانگیر محله سرافرازان نموده است. هدف اصلی این تحقیق بررسی آثار فروش تراکم بر روحیه اجتماعی ساکنین محله موردنظر می باشد. پژوهش حاضر از نوع اسنادی است. مطالعات میدانی با هدف آزمون برخی نتایج حاصل از مطالعات نظری و بررسی وضع موجود محله سرافرازان انجام شد. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه بوده و نحوه اجرای پرسشنامه ها بصورت حضوری و مصاحبه ای بوده است. دلیل انتخاب پرسشنامه سنجش میزان رضایت افراد از معیارهای موردنظر در تحقیق بود. با توجه به در نظر گرفتن تراکم متوسط 150% در طرح تفضیلی برای محله سرافرازان، تعداد 380 پرسشنامه بین دو گروه جمعیتی ساکن در تراکم¬های کمتر از 150% و بیشتر از 150% توزیع شد. نحوه تحلیل پرسشنامه¬ها با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی و با اختصاص امتیازی از 1 تا 5 برای هر سوال بود. در ادامه امتیاز هریک از معیارهای تأثیرگذار بر مفهوم اجتماعی محله که عبارتند از: تعاملات اجتماعی، حس تعلق، ایمنی، مشارکت، امنیت، همیاری و مشکلات محله، محاسبه گردید و در پایان امتیاز نهایی در دو بخش تراکمی محاسبه شد. نتیجه این تحقیق بر این شد افزایش تراکم ساختمانی جدا از مزایایی که برای توسعه شهری دارد، اثرات سوئی بر مفهوم محله داشته است. افراد جدیدالورود ساکن در تراکم های بالا، محله را مکانی برای پیشرفت و ارتقای موقعیت اجتماعی خود تصور می کنند. از طرفی عرصه بر ساکنین قدیمی محله-که عمدتاً جمعیت مسن محله را تشکیل می دهند- نیز روزبه روز تنگ تر می شود، چراکه توسعه عمودی محله با نیازهای این افراد مغایرت دارد. از طرف دیگر شاهد شکل گیری مفاهیمی همچون تراکم کاذب یا احتکار مسکن و محله ی گذار هستیم.